भारतातील म्युच्युअल फंडच्या इतिहास समजून घेणे

भारतातील म्युच्युअल फंड

सरासरी रिटेल गुंतवणूकदार आज उपलब्ध असणाऱ्या इन्व्हेस्टमेंट पर्यायांबद्दल जागरूक होत आहे. त्यामुळे, भारतातील वित्तीय बाजारपेठांमध्ये विशेषत: म्युच्युअल फंड उद्योगात गुंतवणूकदारांचा वाढता सहभाग दिसून येत आहे. भारतातील म्युच्युअल फंड ॲसोसिएशन ऑफ म्युच्युअल फंडचा डाटा (एएमएफआय) (AMFI) आम्हाला दर्शवितो की देशाच्या म्युच्युअल फंड उद्योगातील मॅनेजमेंट (एयूएम) (AUM) अंतर्गत मालमत्ता केवळ 10 वर्षांमध्ये - सप्टेंबर 2013 मध्ये ₹7.46 ट्रिलियन ते सप्टेंबर 2023 मध्ये ₹46.58 ट्रिलियन म्हणजेच सुमारे 6 पटीपेक्षा अधिक वाढली . आज भारतात नोंदणीकृत जवळपास 44 मालमत्ता व्यवस्थापन कंपन्या देखील आहेत.

जर हा उद्योग आज भरभराटीला आला असेल, पण भारतातील म्युच्युअल फंडाच्या इतिहासाबद्दल तुम्ही विचार केला आहे का? पहिल्या म्युच्युअल फंड कंपनीची स्थापना कधी झाली? आणि त्यांचा सुरुवातीचा प्रवास काय होता?

या लेखामध्ये तुम्हाला या सर्व प्रश्नांची तसेच आणखीही प्रश्नांची उत्तरे मिळतील.

भारतातील म्युच्युअल फंडचा तपशीलवार इतिहास

भारतातील म्युच्युअल फंडचा इतिहासाचा मागोवा घ्यायचा असेल तर इसविसन सुमारे 1960 च्या सुरुवातीच्या काळात जावे लागेल. तर, 2023 पर्यंत, भारताचा म्युच्युअल फंड उद्योग केवळ सहा दशकांच्या वयाचा आहे. तथापि, या साठ वर्षांतील वाढीचा प्रवास उल्लेखनीय आहे, कारण तुम्हाला खाली दिलेल्या टाइमलाइनमध्ये पाहू शकाल. अधिक विशेषत:, देशातील म्युच्युअल फंडचा इतिहास खालीलप्रमाणे पाच टप्प्यांमध्ये विभाजित केला जाऊ शकतो.

1. पहिला टप्पा (1964 ते 1987): भारतीय युनिट ट्रस्ट (यूटीआय) (UTI)ची स्थापना

भारतीय म्युच्युअल फंडच्या इतिहासातील पहिल्या टप्प्यासाठी इसवीसन 1963 मध्ये जावे लागेल, युनिट ट्रस्ट ऑफ इंडिया (यूटीआय) (UTI) तयार केले जाऊ शकते. हे भारत सरकार आणि भारतीय रिझर्व्ह बँक (आरबीआय) (RBI) द्वारे संयुक्तपणे स्थापित केले गेले. युनिट योजना 1964 ही यूटीआय (UTI) ने सुरू केलेली पहिली योजना होती. विशिष्ट प्रमाणात जोखीम घेण्यास सक्षम असलेल्या किरकोळ गुंतवणूकदारांसाठी आवश्यक गुंतवणूक म्हणून विचारात घेतली गेली.

भारतीय युनिट ट्रस्ट स्थापित झाल्यानंतर काही वर्षांनंतर, यूटीआय (UTI)चे नियमन करण्याची जबाबदारी (आरबीआय)RBI कडून इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट बँक ऑफ इंडिया (आयडीबीआय) (IDBI) कडे 1978 मध्ये गेली. तरीही, भारतीय युनिट ट्रस्टने 1987 पर्यंत जवळपास एकाधिक दशकाहून अधिक काळ मक्तेदारी कायम ठेवली. 1988 च्या अखेरीस, जेव्हा म्युच्युअल फंडच्या इतिहासातील दुसऱ्या टप्प्यात होते, तेव्हा यूटीआय (UTI) कडे ₹6,700 कोटी किंमतीची ॲसेट्स अंडर मॅनेजमेंट (एयूएम) (AUM) होती.

2. दुसरा टप्पा (1987 ते 1993): सार्वजनिक क्षेत्रातील म्युच्युअल फंडची ओळख

दोन दशकांहून अधिक काळ एकाधिकारशाही स्थापन केल्यानंतर, भारतीय म्युच्युअल फंड उद्योग 1987 मध्ये सार्वजनिक क्षेत्रातील बँका आणि संस्थांसाठी खुला करण्यात आला. म्युच्युअल फंडच्या इतिहासात 1987 ते 1993 पर्यंतचा कालावधी जलद विस्तार आणि वाढीद्वारे चिन्हांकित करण्यात आला होता, ज्यामुळे स्टेट बँक ऑफ इंडिया देशात नवीन नॉन-यूटीआय (UTI)  म्युच्युअल फंड लॉन्च करण्याच्या शर्यतीत आघाडी घेतली होती.

उद्योगाच्या दुसऱ्या टप्प्यात स्थापित केलेले काही लक्षणीय सार्वजनिक क्षेत्रातील म्युच्युअल फंड खाली सूचीबद्ध केले आहेत.

भारताच्या म्युच्युअल फंडच्या इतिहासातील दुसऱ्या टप्प्याच्या शेवटी, सार्वजनिक क्षेत्रातील संस्थांच्या प्रवेशामुळे उद्योगाचा मोठ्या प्रमाणात विस्तार झाला. भारतातील गुंतवणूकदारांनी PSU (पीएसयु) बँक आणि LIC (एलआयसी) आणि GIC (जीआयसी) सारख्या विमा कंपन्यांवर विश्वास ठेवला, त्यामुळे म्युच्युअल फंड उद्योगाचे AUM (एयुएम) 1993 च्या शेवटी ₹47,000 कोटी पर्यंत वाढले.

3. तिसरा टप्पा (1993 ते 2003): खासगी-क्षेत्रातील म्युच्युअलफंडांची सुरुवात

भारताच्या म्युच्युअल फंड इतिहासातील तिसऱ्या टप्प्यावर एप्रिल 1992 मध्ये सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (सेबी) (SEBI) स्थापनेशी संरेखित करण्यात आले होते. भारतीय वित्तीय बाजारपेठेचे नियमन आणि गुंतवणूकदारांच्या हितांचे संरक्षण करणाऱ्या सेबी (SEBI) सोबत, खासगी-क्षेत्रीय म्युच्युअल फंड उद्योगाचा नवीन युगात विस्तार होण्याची वेळ आली आहे..

जेव्हा सेबी (SEBI) ने भारतातील म्युच्युअल फंड नियमांचा प्रारंभिक सेट सुरू केला होता तेव्हा हे 1993 मध्ये शक्य झाले होते. रेग्युलेटरी फ्रेमवर्क च्या उपस्थितीमुळे गुंतवणूकदारांचा आत्मविश्वास वाढला आणि उद्योगात उपलब्ध असलेल्या (एमएफ)MF पर्यायांच्या विस्तृत श्रेणीचा लाभ घेण्यासाठी त्यांना सक्षम केले.

कोठारी पायोनियरने जुलै 1993 मध्ये भारतात पहिली खाजगी-क्षेत्रातील म्युच्युअल फंड योजना नोंदणीकृत केली होती. आज, म्युच्युअल फंड हाऊसने फ्रँकलिन टेम्पल्टन म्युच्युअल फंडामध्ये विलीन केले आहे. यानंतर अनेक खासगी-क्षेत्रातील म्युच्युअल फंड योजना सुरू करण्यात आल्या. बाजारपेठ पुढे नियमित करण्यासाठी आणि गुंतवणूकदारांना सुरक्षित ठेवण्यासाठी, सेबी(SEBI)ने 1996 मध्ये म्युच्युअल फंड नियमांची सुधारणा केली, ज्यामुळे त्यांना अधिक व्यापक बनवले आणि जलद-विस्तारित होणाऱ्या उद्योगाच्या आवश्यकतांनुसार ते संरेखित केले.

जानेवारी 2003 पर्यंत, म्युच्युअल फंडच्या इतिहासात या तिसऱ्या टप्प्याचा अंत दर्शवला गेला., एमएफ (MF) इंडस्ट्रीमध्ये एकूण ₹1,21,805 कोटी एयूएम(AUM) 33 म्युच्युअल फंड स्कीमचा समावेश होता. या एयूएम(AUM) मधील युटीआय (UTI) चे शेअर ₹44,540 कोटींपेक्षा जास्त झाले.

4. चौथा टप्पा (2003 ते 2014): एकत्रीकरण आणि मंदावलेली वाढ

भारतातील म्युच्युअल फंडच्या इतिहासातील हा टप्पा युनिट ट्रस्ट ऑफ इंडिया कायदा, 1963 रद्द करण्यापासून सुरू झाला. याचा परिणाम म्हणून युटीआय (UTI) खालील दोन संस्थांमध्ये विभाजित करण्यात आला होता:

• द स्पेसिफाईड अंडरटेकिंग ऑफ युनिट ट्रस्ट ऑफ इंडिया (सुती) (SUUTI)
• यूटीआय (UTI) म्युच्युअल फंड

यूटीआय (UTI) विभाजन आणि खाजगी क्षेत्रातील निधीमधील असंख्य विलीनीकरणामुळे वाढत्या एकत्रीकरणामुळे या युगाचे वैशिष्ट्य होते.. तथापि, 2009 च्या जागतिक मंदीची छाया आंतरराष्ट्रीय सिक्युरिटीज मार्केटवर पडली आणि भारत यापासून वाचला नाही..

पुष्कळ गुंतवणूकदार ज्यांनी कॅपिटल मार्केटमध्ये शिखर गाठले होते त्यांना लक्षणीय आर्थिक फटका बसला. परिणामी, म्युच्युअल फंड उत्पादनांवरील त्यांचा विश्वास कमी झाला.

जागतिक आर्थिक संकटाच्या परिणामातून मार्गक्रमण करताना, भारतीय म्युच्युअल फंड उद्योगाने स्वतःला पुन्हा शोधून काढण्यासाठी आणि पूर्वीची गती परत मिळविण्यासाठी प्रयत्न केले. 2010 ते 2013 या कालावधीत उद्योगाच्या एयूएम(AUM) मधील मंद वाढीमध्ये परावर्तित केल्याप्रमाणे, प्रयत्न स्पष्ट होते, तरीही परिणाम मंद गतीने दिसत होते..

5. पाचव्या टप्प्यावर (मे 2014 पासून पुढे): परिवर्तन आणि सुधारित प्रवेश

भारतातील म्युच्युअल फंडांच्या इतिहासातील पाचवा टप्पा, मे 2014 मध्ये सुरू झाला, हा उद्योगासाठी परिवर्तनाचा काळ होता विशेषत: टियर II आणि टियर III शहरांमध्ये म्युच्युअल फंडच्या व्याप्तीचा विस्तार करण्याची गरज ओळखताना, सेबी (SEBI) ने यापूर्वी सप्टेंबर 2012 पासून प्रगतीशील उपाययोजना केल्या होत्या. या सुधारणांनी, एक सहाय्यक केंद्र सरकारसह एकत्रितपणे, एमएफ (MF) लँडस्केप मध्ये पुनरुत्थानासाठी स्टेज सेट केला.

वाढीचा मार्ग घातांकीय (प्रचंड मोठ्या प्रमाणत) होता. मे 2014 मध्ये उद्योगाची एयुएम (AUM) ₹10 ट्रिलियनवरून वाढून नोव्हेंबर 2020 पर्यंत तब्बल ₹30 ट्रिलियनचा टप्पा ओलांडला. ऑगस्ट 2023 च्या अखेरीस, हा आकडा ₹46.63 ट्रिलियन इतका होता, जो एका दशकात सहा पटीने वाढला.

खाली दिल्याप्रमाणे या परिवर्तनात दोन प्राथमिक घटकांनी योगदान दिले.

• एमएफ (MF) उद्योगाचे पुनरुज्जीवन करण्यासाठी सेबी(SEBI) च्या 2012 उपायांद्वारे प्रदान केलेली नियामक प्रोत्साहन
• म्युच्युअल फंड वितरकांचे प्रयत्न

या वितरकांनी केवळ गुंतवणूकदार आणि उद्योगातील अंतर कमी केला नाही, विशेषत: लहान शहरांमध्ये तर बाजारपेठेतील अनिश्चिततेद्वारे गुंतवणूकदारांना नेव्हिगेट करण्यात आणि म्युच्युअल फंडच्या गुणवत्तेविषयी शिक्षित करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. शिवाय, सिस्टिमॅटिक इन्व्हेस्टमेंट प्लॅन्स (एसआयपी) (SIP) लोकप्रिय करण्यात या वितरकांचा मोठा हात होता.. ऑगस्ट 2023 पासून एप्रिल 2016 पर्यंत ,एसआयपी (SIP) अकाउंटची संख्या 1 कोटी वरून 6.97 कोटी इतकी प्रभावी वाढली होती..

म्युच्युअल फंडच्या इतिहासात या टप्प्यात उभे असलेले एक मोहिम ‘म्युच्युअल फंड सही है' उपक्रम आहे. 2017 मध्ये असोसिएशन ऑफ म्युच्युअल फंड्स इन इंडिया (एएमएफआय) (AMFI) द्वारे सुरू करण्यात आलेली, ही मोहीम सरासरी भारतीयांसाठी म्युच्युअल फंडांना गुप्त ठेवण्याच्या उद्देशाने आहे. सोपी भाषा आणि संबंधित परिस्थितींचा वापर करून, मोहिमेने म्युच्युअल फंडांबद्दल सामान्य गैरसमज दूर करण्याचा आणि त्यांचे फायदे ठळक करण्याचा प्रयत्न केला.

'सही है' म्हणजे इंग्रजीमध्ये ‘इट इज राईट; म्युच्युअल फंड विविध प्रकारच्या गुंतवणुकदारांसाठी योग्य गुंतवणुकीचे मार्ग आहेत - त्यांची आर्थिक उद्दिष्टे किंवा जोखमीची भूक काहीही असली तरीही हा संदेश यशस्वीपणे दिला. टीव्ही (TV) जाहिराती, रेडिओ स्पॉट्स आणि डिजिटल मोहिमांद्वारे, एएमएफआय (AMFI) ने म्युच्युअल फंड लवचिकता, विविधता आणि वाढीची क्षमता देतात या कल्पनेला बळकटी दिली. मोहिमेचा शुभारंभ झाल्यानंतर म्युच्युअल फंड क्षेत्रात प्रथमच गुंतवणूक करणाऱ्यांच्या संख्येत मोठी वाढ झाली..

अशा प्रकारे, धोरणात्मक सुधारणा आणि उद्योग भागधारकांच्या समर्पणाने चालना देणारा, परिवर्तनशील वाढ आणि वर्धित प्रवेशाचा कालावधी म्हणून या टप्प्याचे उत्कृष्ट वर्णन केले जाऊ शकते.

द वे फॉरवर्ड : भारतातील म्युच्युअल फंडचे भविष्य काय असू शकते 

भारतातील म्युच्युअल फंडचे भविष्य उज्ज्वल दिसते. अधिक लोक म्युच्युअल फंड आणि तंत्रज्ञानाविषयी जाणून घेतात आणि वापरतात त्यामुळे इन्व्हेस्टमेंट करणे सोपे होते, आम्ही अधिक वाढीची अपेक्षा करू शकतो. नवीन नियम आणि विविध इन्व्हेस्टमेंट पर्यायांमध्ये वृद्धी होणाऱ्या स्वारस्यासह, म्युच्युअल फंड अनेक भारतीयांसाठी त्यांचे पैसे वाढविण्याची इच्छा असलेल्या सामान्य निवड होण्याची शक्यता आहे.